Mafên Zarokan û Zordarî

Mafê zarokan heye ku herdu dê û bavên xwe nas bikin. Dê û bav mecbûr in ku zarokên xwe ji tundiya derûnî û laşî û tehdîdên din biparêzin.

Divê zarok li gorî şiyan û berjewendîyên xwe perwerdeyê bibînin. Divê dêûbav berî ku biryarên ku bandorê li wan dike, bi zarokên xwe bişêwirin. Zarok her ku mezin dibin û mezin dibin divê zêdetir gotinek mezin were dayîn.

Piraniya qezayên ku zarokên di bin 5 saliyê de tê de ne, di hundirê malê de çêdibin. Jîngehek ewledar û çavdêriya dêûbav şansê qezayên di salên pêşîn ên jiyanê de pir kêm dike. Ji bo pêşîgirtina li qezayên giran, dêûbav û kesên din ên ku li zarokan xwedî derdikevin divê têkiliya di navbera qezayan û pêşveçûna laşî, derûnî û hestyarî ya zarokan di her temenî de bizanibin. Zarok heta 10-12 saliya xwe ne xwediyê wê gihandina xetereyên li derdorê ne.

Ombudsmanek ji bo Zarokan li Îzlandayê ji aliyê Serokwezîr ve tê tayînkirin. Rola wan parastin û pêşvebirina berjewendî, maf û hewcedariyên hemî zarokên di bin 18 saliyê de li Îzlandayê ye.

Li gorî Qanûna Parastina Zarokan a Îzlandî , her kes xwedî erk e ku heke guman bike ku zarokek rastî şîdet, tacîz û şert û mercên ku nayên qebûlkirin dijîn, ragihîne. Divê ev yek bi rêya Numreya Rewşa Awarte ya Neteweyî 112 an jî lijneya lêhatina zarokan a herêmî ji polîs re were ragihandin.

Armanca Qanûna Parastina Zarokan ew e ku zarokên ku di şert û mercên nayên qebûlkirin de dijîn an jî zarokên ku tenduristiya xwe û pêşveçûna xwe dixin xetereyê de alîkariya pêwîst werbigirin. Qanûna Parastina Zarokan hemû zarokên di nav axa dewleta Îzlandayê de digire nav xwe.

Zarok di bin xeterek zêde ya destdirêjiya serhêl de ne. Hûn dikarin naveroka înternetê ya neqanûnî û neguncayî ya ku ji zarokan re zirarê dike ragihînin sernivîsa Save the Children.

Qanûna li Îzlandayê diyar dike ku zarokên 0-16 salî dikarin êvaran bêyî çavdêriya mezinan heta kengî li derve bin. Armanca van rêbazan ew e ku zarok di hawîrdorek ewledar û saxlem de bi xewek têr mezin bibin.

Zarokên diwanzdeh salî yan biçûktir divê tenê piştî saet 20:00’an derkevin pêşberî gel, eger bi mezinan re bin.

Ji 1'ê Gulanê heta 1'ê Îlonê heta saet 22:00'an dikarin li derve derkevin. Sînorên temenî yên ji bo vê qanûnê bi sala jidayikbûnê ve girêdayî ne, ne bi roja jidayikbûnê.

Li vir hûn agahdarî li ser demjimêrên li derve ji bo zarokan bi şeş zimanan bibînin. Qanûna li Îzlandayê diyar dike ku zarokên 0-16 salî dikarin êvaran bêyî çavdêriya mezinan heta kengî li derve bin. Armanca van rêbazan ew e ku zarok di hawîrdorek ewledar û saxlem de bi xewek têr mezin bibin.

Xortên 13-18 salî gerekê guh bidin şîretên dê-bavê xwe, hurmetê bidin fikirên kesên din û qanûnê bişopînin. Ciwanên mezin di 18 saliya xwe de xwediyê qayideyên qanûnî ne, ew mafê biryardana karûbarên xwe yên aborî û şexsî ye. Ev tê wê wateyê ku ew ji milkê xwe berpirsiyar in û dikarin biryarê bidin ku ew dixwazin li ku derê bijîn, lê ew mafê xwe winda dikin lênêrîna ji hêla dêûbavên xwe ve.

Zarok û ciwanên 6-16 salî divê beşdarî perwerdeya seretayî bibin. Çûna dibistanê ya mecbûrî bêpere ye. Xwendina seretayî bi îmtîhanan diqede, piştî wê jî dibe ku serlêdana dibistana navîn were kirin. Qeydkirin ji bo demsala payîzê li dibistanên navîn bi serhêl pêk tê û dema dawî her sal di hezîranê de ye. Qeydkirina xwendekaran di demsala biharê de an li dibistanê an jî serhêl tê kirin.

Agahiyên cihêreng ên li ser dibistanên taybetî, beşên taybetî, bernameyên xwendinê û vebijarkên din ên xwendinê yên ji bo zarokên astengdar û mezinan dikarin li ser malpera Menntagátt werin dîtin.

Zarokên di perwerdeya mecbûrî de tenê dikarin di karên sivik de bên xebitandin. Zarokên di bin sêzdeh salî de tenê dikarin beşdarî çalakiyên çandî û hunerî û karên werzîşî û reklamê bibin û tenê bi destûra Rêveberiya Ewlehî û Tenduristiya Kar.

Zarokên 13-14 salî dikarin di karên sivik ên ku ne xeternak an ji hêla fîzîkî ve dijwar têne hesibandin de bêne xebitandin. Kesên 15-17 salî dikarin di betlaneyên dibistanê de rojê heta heşt saetan (heftê çil saetan) bixebitin. Dibe ku zarok û ciwan bi şev nexebitin.

Piraniya şaredariyên mezin her havîn ji bo xwendekarên dibistana seretayî (13-16 salî) ji bo çend hefteyan dibistanên kar an jî bernameyên xebata ciwanan dimeşînin.

Zarokên 13 heta 16 salî, bêyî mezinan, nikarin piştî saet 22:00 li derve nebin, heya ku ji bûyerek naskirî ku ji hêla dibistanek, saziyek werzîşê, an klûbek ciwanan ve hatî organîze kirin, neçin malê.

Di dema ji 1ê Gulanê heta 1ê Îlonê de, destûr tê dayîn ku zarok du saetên din, an herî dereng heta nîvê şevê li derve bimînin. Sînorên temenî yên ji bo vê qanûnê bi sala jidayikbûnê ve girêdayî ne, ne bi roja jidayikbûnê.

Di derbarê xebatê de, ciwanên mezin, bi gelemperî, destûr nayê dayîn ku karên ku ji kapasîteya wan a laşî an derûnî derbas dibe an xetereya tenduristiya wan heye. Pêdivî ye ku ew xwe bi faktorên xetereyê yên di hawîrdora xebatê de ku dikarin tenduristî û ewlehiya wan tehdîd bikin nas bikin, û ji ber vê yekê pêdivî ye ku piştgirî û perwerdehiya guncan ji wan re were peyda kirin. Di derbarê Ciwanên li Kar de bêtir bixwînin.

Tehdîdkirin, tacîzkirin an tundûtûjîyek dubare an berdewam e, çi laşî çi derûnî, ji hêla yek an çend kesan ve li hember kesek din. Bûyer dikare encamên cidî ji bo mexdûr hebe.

Zêdekarî di navbera kesek û komek an jî di navbera du kesan de pêk tê. Bûyer dikare devkî, civakî, madî, derûnî û bedenî be. Ew dikare forma navan, gotegotan, an çîrokên nerast ên li ser kesek an jî teşwîqkirina mirovan ji bo paşguhkirina hin kesan bigire. Di heman demê de zordestî tinazankirina çend caran ji ber xuya, giranî, çand, ol, rengê çerm, seqetî, hwd. dersa dibistanê an malbatek. Di heman demê de zordestî dikare encamên zirarê yên mayînde ji bo sûcdar jî hebe.

Erka dibistanan e ku li hember zordestiyê bertek nîşan bidin û gelek dibistanên seretayî plansaziyên çalakiyê û tedbîrên pêşîlêgirtinê danîne.